Thiết Kế Thói Quen Ôn Tập Giãn Cách
Học ở trường đời, đừng vội. Thong thả sẽ tốt hơn.
Bất kỳ ai cần ghi nhớ mỗi ngày, đều sẽ có lợi từ ôn tập giãn cách.
Tuy nhiên, số lượng những người biết và ứng dụng ôn tập giãn cách không nhiều. Sinh viên, vì áp lực thời gian thi cử, thường học vội, học gấp. Ngay cả khi biết về ôn tập giãn cách, họ cũng cảm thấy khó mà cưỡng lại cảm giác adrenaline dâng cao mỗi lần học căng như dây đàn và ngấu nghiến mọi thứ vào đầu, để rồi vượt qua các kỳ thi ngon lành.
Người đã tốt nghiệp và đi làm thì lại càng ít có động lực ôn tập. Học cái mới hấp dẫn hơn học lại cái cũ. Hiện tượng ham của lạ và nỗi sợ bị bỏ lỡ trong học tập là có thật. Tuy nhiên, nếu không có thói quen ôn tập tốt, chúng ta đứng trước nguy cơ “mất cả chì (thời gian) lẫn chài (kiến thức)” trong cuộc chơi dài hạn mang tên “trường đời”.
Học dồn thì nhớ ngắn, còn học giãn thì nhớ cả đời. Bạn chọn cái nào?
Nếu như coi học dồn là chú thỏ thông minh tháo vát, thì học giãn cách là chú rùa chậm mà chắc. Đó là lý do vì sao mà tôi chọn tấm hình chú rùa biển đang từ tốn bơi giữa đại dương vô tận của cuộc đời chú để minh hoạ cho bài viết kỳ trước về ôn tập giãn cách.
Để giúp bạn hiểu rõ và bắt đầu thói quen ôn tập giãn cách, bài hôm nay tôi sẽ viết về:
Một nghiên cứu kinh điển về trí nhớ và sự lãng quên
Từ đường cong lãng quên đến ôn tập giãn cách
Một số hệ thống ôn tập giãn cách phổ biến
Cách bắt đầu thói quen ôn tập giãn cách
Nghiên cứu của Hermann Ebbinghaus (1885)
Ôn tập giãn cách có nguồn gốc từ những năm cuối của thế kỷ 19.
Vào thời điểm đó, tâm lý học Châu Âu tập trung vào câu hỏi “Tâm trí hoạt động ra sao?” và đi tìm lời giải bằng các phương pháp thực nghiệm. Một đại diện nổi bật là Hermann Ebbinghaus - nhà tâm lý học nhận thức người Đức. Nhiều khám phá về trí nhớ của ông vẫn còn có giá trị trong nghiên cứu và ứng dụng cho đến ngày nay.
Ebbinghaus phát hiện ra rằng chúng ta sẽ quên hầu hết mọi thứ trong một thời gian ngắn ngay sau khi học lần đầu.
Mức độ quên này diễn ra với biên độ lớn nhất vào khoảng thời gian đầu trong vòng vài giờ đến vài ngày, sau đó giảm dần theo thời gian (Hình 1). Một điều thú vị trong thí nghiệm của Ebbinghaus là khái niệm tiết kiệm (saving). Nói cách khác, những gì đã học không bao giờ bị quên đi hoàn toàn, nó được giữ lại (saved). Giả dụ, bạn đã từng học 100 từ vựng tiếng Pháp cách đây 10 năm, thì khả năng bạn nhận ra chúng ngay khi ôn tập sẽ cao hơn so với một người chưa bao giờ học tiếng Pháp.
Đây là một tiền đề quan trọng cho việc tiếp tục ôn tập những gì bạn đã học. Giả sử nếu bạn chỉ cần bỏ một chút công sức ôn tập lại những gì đã học sau vài ngày, đường cong quên của bạn sẽ nhích lên trên và đưa bạn về với mức ghi nhớ gần như hoàn hảo lên đến hơn 90% so với lần học đầu tiên (Hình 2).
Tuy nhiên, một yếu tố quan trọng quyết định việc ôn tập có đem lại hiệu quả hay không đó là việc phân bố thời gian ôn tập. Cụ thể, ôn tập diễn ra cách quãng sẽ có lợi cho trí nhớ dài hạn hơn so với học dồn. Ngoài ra, ôn giãn cách giúp bạn học đúng cái bạn cần vào đúng lúc bạn cần, nhờ đó tiết kiệm thời gian ôn tập, học được nhiều và hiệu quả hơn.
Vậy câu hỏi đặt ra là: Chia lịch ôn tập cách quãng như thế nào?
Một số hệ thống ôn tập cách quãng phổ biến
Hệ thống ôn tập giãn cách là phương pháp phân chia thời gian ôn tập dựa vào nguyên lý giãn cách nhằm đạt được hiệu quả học tập tối ưu.
The Leitner Box
Một trong các hệ thống ôn tập giãn cách đơn giản nhất là Leitner Box với các thẻ học tập truyền thống, được phát triển bởi Sebastian Leitner, một nhà báo - vào năm 1972.
Nguyên lý căn bản là các tấm thẻ bạn vẫn còn nhớ rõ sẽ được lùi ngày ôn tập ra xa. Ngược lại, các tấm thẻ bạn đã quên sẽ được ôn sớm hơn.
Giả sử, bạn có 6 tấm thẻ cần học là A, B, C, D, E, F và 3 chiếc hộp giấy đánh số 1, 2, và 3. (Hình 3)
Trong buổi ôn tập đầu tiên, mọi tấm thẻ của bạn sẽ nằm ở hộp số 1. Bạn bắt đầu ôn theo nguyên tắc sau: Thẻ nào bạn nhớ tốt, bạn sẽ thả vào chiếc hộp có số thứ tự tiếp theo. Thẻ nào bạn không còn nhớ chắc chắn, bạn thả trở lại hộp số 1.
Như vậy, với mỗi chiếc thẻ, bạn có 2 lựa chọn: A/ Tôi nhớ rồi; và B/ Tôi đã quên; và 2 kết quả tương ứng. Nếu A thì đi tiếp sang hộp kế, nếu B thì trả về hộp số 1. Hộp 1 sẽ được ôn mỗi ngày 1 lần, hộp 2 ôn mỗi 3 ngày, và hộp 3 ôn mỗi 5 ngày.
Tóm lại, Leitner Box là hệ thống ôn tập giãn cách tăng tiến dựa vào phản hồi của người học về độ khó hoặc mức độ ghi nhớ của họ về các thẻ học.
Anki và thuật toán SM-2
Một trong các hệ thống ôn tập giãn cách phổ biến là SM-2, được phát triển bởi SuperMemo và Piotr Woźniak ở Ba Lan từ những năm 80. Ông được cho là người đã tiên phong trong việc xây dựng phần mềm ứng dụng hệ thống ôn tập giãn cách hiện đại và tích hợp các tính năng như "incremental reading", "incremental writing" (gọi chung là học tăng tiến - "incremental learning") và các tính năng tạo thẻ học qua hình ảnh, âm thanh, và video vào trong hệ thống ôn tập giãn cách. Anki đã sử dụng có cải biến thuật toán SM-2 trong phần mềm mã nguồn mở và miễn phí của họ.
Ngoài Anki và SuperMemo còn có nhiều phần mềm khác ứng dụng ôn tập giãn cách trong học ngoại ngữ (Duolingo, Fluent Forever), giáo dục (Synap, BrainBoost), đọc trực tuyến (Readwise), ghi chép (Remnote, Logseq),…
Mặc dù mỗi phần mềm này có những thuật toán giãn cách khác nhau đôi chút, chúng đều tuân theo nguyên lý chung của ôn tập giãn cách. Nếu bạn nắm được nguyên lý chung này thì bạn có thể bắt đầu tạo thói quen ôn tập giãn cách với các bước đơn giản.
Cách bắt đầu thói quen ôn tập giãn cách
Một hệ thống ôn tập giãn cách tốt gồm có các thành phần sau:
Chủ đề cần học
Để cho việc học diễn ra một cách tập trung và có hiệu quả, bạn cần xác định phạm vi học. Một trong các cách thiết lập phạm vi là tập trung vào một chủ đề nhất định mà bạn muốn học. Ví dụ:
Đạt trình độ A ngôn ngữ Ý
Một khoá học online về thiết kế web
Công thức nấu 10 món ăn Việt Nam đơn giản
10 khái niệm căn bản trong đầu tư chứng khoán
Nội dung một cuốn sách về quản lý tài chính cá nhân
Lịch trình ôn tập
Các hệ thống giãn cách thường bao gồm lịch trình học bắt đầu từ sau một giờ, một ngày và sau đó là cách ngày, rồi cách tuần, cách hai tuần, rồi hàng tháng, hàng quý và hàng năm.
Tuỳ vào loại tài liệu mà bạn sẽ có các lịch trình khác nhau.
Ví dụ, với nhật ký cá nhân, người ta thường chọn xem lại sau những quãng dài từ một năm cho đến nhiều năm sau. Nhưng với ghi chép hằng ngày, xem lại theo tuần có vẻ hợp lý vì nó giúp bạn lên kế hoạch chính xác hơn cho tuần sau. Với kiến thức cần dùng ngay thì ôn lại vào hôm sau là cách phù hợp. Với kiến thức “học sẵn để đó” phòng khi cần, thì bạn chỉ cần xem lại sau một tháng hoặc lâu hơn.
Một số phần mềm sẽ tự tính toán lịch ôn tập dựa vào phản hồi của bạn với mỗi thẻ học tập. Chẳng hạn, Anki sẽ có 4 lựa chọn cho mỗi thẻ học tập:
Lặp lại ngay (Again): Khi bạn không nhớ và yêu cầu Anki hiển thị thẻ học thường xuyên hơn trong tương lai.
Khó (Hard): Yêu cầu Anki hiển thị thẻ học lâu hơn lần trước một chút và sau đó thì tăng tần suất hiển thị thẻ học lên trong tương lai.
Tốt (Good): Báo rằng bạn ổn với thẻ học này, mức độ dễ/khó của thẻ không đổi. Yêu cầu Anki thể hiện với khoảng nghỉ dài hơn lần trước 2.5 lần (v.d. lần trước bạn đợi 10 ngày để ôn thẻ này thì lần này sẽ là 25 ngày).
Dễ (Easy): Cho Anki biết là khoảng nghỉ này ngắn quá đối với trí nhớ của bạn về thẻ học và yêu cầu tăng thêm thời gian nghỉ trước khi ôn lại lần nữa.
Nơi lưu trữ kiến thức
Để ôn tập những gì đã học, trước hết bạn cần một cái kho để lưu chúng lại.
Thẻ học tập bằng giấy hoặc các phần mềm ôn tập giãn cách như Anki hoặc Remnote là một số lựa chọn cho người học. Cả hai ứng dụng này đều có phiên bản miễn phí nên rất phù hợp cho học sinh, sinh viên. Phiên bản Anki mobile có giá khoảng vài trăm ngàn, cũng không phải là quá mắc để có thể đầu tư cho thói quen học di động của bạn.
Câu hỏi ôn tập
Để ôn tập giãn cách phát huy hiệu quả tối đa, bạn cần các thẻ ôn tập chất lượng.
Nếu bạn đọc sách giáo khoa, các câu hỏi ôn tập trong sách là một nguồn tài nguyên giá trị cho bạn bắt đầu ôn mà không cần tự nghĩ câu hỏi ôn tập. Tuy nhiên, viết câu hỏi tự nó là một hoạt động học tập cực kỳ hiệu quả, nên dù mất thời gian một chút thì cũng rất đáng để đầu tư, nhất là với các kiến thức quan trọng với bạn.
Một ứng dụng hữu ích cho việc lưu trữ và biên soạn các thẻ học tập là Readwise.
Với Anki hay Remnote, bạn phải tự viết các thẻ học tập và lưu vào ứng dụng để có cái mà học. Trong khi đó, Readwise cho phép bạn lưu trữ các highlight trong quá trình đọc sách báo trực tuyến và tạo các thẻ học tập một cách vô cùng tiện lợi. Bạn có thể tạo thẻ học ngay trong lúc đọc chỉ bằng vài thao tác đơn giản (sử dụng inline tagging “.qa”, xem hình 4 và hình 5).
Sau đó, vào giờ ôn tập hằng ngày, Readwise sẽ tái hiện các thẻ học và các highlight tương ứng. Trong lúc ôn, bạn sẽ quyết định highlight hoặc thẻ học nào bạn muốn thấy nhiều hơn hoặc ít hơn và Readwise sẽ sử dụng thuật toán ôn tập giãn cách để lên lịch ôn tập phù hợp cho mỗi thẻ học / highlight của bạn.
Hình 4 - Highlight, ghi chú và tạo thẻ học tập ngay khi đọc trên trang wikipedia với Readwise Chrome Extension
Công cụ theo dõi thói quen học
Một trong các lý do vì sao các hệ thống ôn tập cách quãng giúp tăng hiệu quả ghi nhớ có lẽ là vì nó tăng động lực cho người học.
Thứ nhất, bạn không phải ôn những gì bạn vẫn còn nhớ, nên bạn không cảm thấy chán. Thứ hai, bạn không phải học mọi thứ từ đầu, nên bạn không cảm thấy mệt. Ngoài ra, một số hệ thống ôn tập giãn cách như Duolingo và Readwise khéo léo lồng ghép yếu tố củng cố bên ngoài để kéo động lực người học trong suốt quá trình học. Củng cố bên ngoài phổ biến gồm có các chuỗi học tập liên tục (streak, hình 6), hệ thống điểm thưởng, mục tiêu ngày, bảng xếp hạng,… Theo dõi tiến độ giúp người học có cảm giác tiến bộ và cải thiện qua những ngày tháng dài lê thê của việc học tập suốt đời và tất cả những gì mang tính bền vững mà hiệu quả của nó không thường nhìn thấy được ngay tức thì. Khi đó, một viên kim cương hay lời khen từ em cú xanh dễ thương cũng thật là mát lòng chiến sĩ.
Thời lượng trong mỗi phiên ôn tập
Thời lượng của một buổi ôn tập nên được xem như một tiêu chí chiến lược của học giãn cách.
Nếu bạn học quá lâu, động lực lẫn sự tập trung của bạn đều sẽ giảm xuống và lượng thông tin ghi nhớ cũng giảm theo. Theo đó, một phiên học nên đủ dài để đảm bảo bạn có thể suy nghĩ sâu nhưng đủ ngắn để tư duy của bạn còn bén. Thông thường tôi chia thời gian học thành các phiên 60 phút trong đó 45 phút tập trung ôn tập và 15 phút rà soát lại các thứ mình đã học và đặt câu hỏi về những thứ mình chưa biết và ghi chú lại để tra cứu thêm.
Tóm lại, dưới đây là một số gợi ý giúp bạn từng bước bắt đầu thói quen ôn tập cách quãng:
Chọn điều bạn muốn học
Ghi chép lại những điều bạn học
Ôn lại sau 1 ngày, 1 tuần, và 1 tháng
Ôn lại ngay khi có dịp cần sử dụng đến
Kết nối các kiến thức mới học với các kiến thức cũ và kiến thức chưa học
Viết tóm tắt một cuốn sách bạn vừa đọc vào tuần trước hoặc tháng trước
Thiết kế hệ thống ôn tập cách quãng tự động với một phần mềm phù hợp với nhu cầu của bạn.
Lời kết
Trí nhớ cũng giống như giấc ngủ vậy.
Bạn không thể ép mình ngủ hoặc ép mình nhớ. Não bộ của bạn đơn giản là quyết định rằng nó muốn ngủ rồi, hoặc là nó muốn nhớ. Não bộ sẽ nhớ những gì nó cho là quan trọng. Một bằng chứng của sự quan trọng là sự lặp đi lặp lại nhiều lần thành quen mặt. Nhưng não bộ cũng là một tên cả thèm chóng chán. Quen mà không được nhạt là một bài toán khó, đòi hỏi một đáp án vừa có tính khoa học lại vừa phải có cái nghệ thuật riêng của người sử dụng. Ôn tập giãn cách chính là lời giải hoàn hảo.
Trong bài tiếp theo, tôi sẽ chia sẻ với bạn một số cách viết câu hỏi giúp việc ôn tập cách quãng của bạn phát huy hiệu quả tối ưu. Mời các bạn cùng đón đọc!
(Thumbnail photo by Chris Lawton via Unsplash)