Tác Hại Của Phán Xét Và Làm Sao Để Luyện Tập Thái Độ Không Phán Xét?
Bài viết nằm trong chuỗi bài về các kỹ năng khai vấn mà bất kì ai cũng có thể áp dụng để có nhiều niềm vui và ít stress hơn trong công việc và cuộc sống.
Tác hại của sự phán xét
Tổn thương cho người nghe.
Dù bạn có hướng sự phán xét1 của bạn vào ai đi nữa, thì người nghe chúng sẽ bị tổn thương. Ví dụ, bạn phán xét một cô ca sĩ nổi tiếng là người chuyển giới và rằng cô ta là một người kỳ cục. Con bạn sẽ vô tình học được rằng chúng ta không có quyền sống khác người. Chúng ta phải làm theo những gì được xã hội cho là ‘bình thường' để có thể được yêu thương.
Sự phán xét tích cực cũng có thể gây hại tương tự. Ví dụ, bạn hết lời khen ngợi một người cháu họ về sự thành đạt của người đó trước mặt con. Con bạn sẽ vô tình học được rằng chúng ta không có giá trị và không được công nhận nếu chúng ta không hoàn hảo và thành công.
Ngay cả khi bạn không trực tiếp phán xét người đối diện mà đang hướng ngôn từ phán xét của mình vào người không có mặt, thì việc này cũng làm tổn hại đến cảm nghĩ của cả chính bạn và người cùng bạn đối thoại. Khi một xã hội sống trong bầu không khí phán xét lẫn nhau, xã hội đó tước mất cơ hội để các thành viên của nó trở nên thấu cảm hơn. Hằng ngày, dù muốn hay không, chúng ta vô tình đối diện với những lời phán xét người nổi tiếng, những người sa chân lỡ bước, và những người yếu thế khác. Mặc dù những người này có vẻ chẳng có liên quan gì đến chúng ta, chúng ta vẫn hấp thụ ý tưởng ấy vào mình một cách vô thức. Các ý nghĩ phán xét này làm cho chúng ta sợ hãi và không dám sống chân thành và sống thật với chính mình.
Rào cản ngăn trở sự thay đổi.
Nếu ai đó muốn thay đổi để trở nên tốt hơn, những lời phán xét, dán nhãn tưởng chừng vô thưởng vô phạt trở thành rào cản đối với sự nỗ lực ấy.
Ví dụ, một cách hoàn toàn bâng quơ, bạn nói rằng “Chỉ những người kém cỏi mới phải cố gắng. Người thông minh thì làm gì cũng thành công.” Giả sử nhân viên của bạn nghe những lời này, họ sẽ nghĩ sao? Họ sẽ nghĩ rằng mình không nên quá cố gắng vì như vậy nghĩa là mình kém cỏi. Và nhân viên của bạn sẽ sợ thử thách mới vì họ sợ mình sẽ thất bại. Vì thất bại là một biểu hiện của sự không thông minh. Mà xã hội này thì dường như quá đề cao sự "thông minh", mặc dù chúng ta thậm chí còn không chắc thế nào nghĩa là thông minh.
Tương tự, nếu bạn nói với ai đó rằng, “Hãy quyết tâm lên, bạn sẽ giảm cân được.” Điều đó hàm ý rằng nếu họ không giảm cân được, thì nghĩa là họ không đủ quyết tâm.
Tất cả những điều này xảy ra rất nhanh đến mức chúng ta không ý thức được sức huỷ diệt của những ngôn từ phán xét. Nhưng phán xét cũng như ô nhiễm, nó thấm vào suy nghĩ và tạo thành nếp, nếp nghĩ trở thành niềm tin, niềm tin chi phối hành động (hoặc không hành động) của chúng ta.
Tư duy phán xét khiến chúng ta áp đặt kỳ vọng của mình lên người khác thay vì thực sự giúp cho người khác đạt mục tiêu của họ. Chúng ta áp đặt ý kiến cá nhân của mình vào trong mối quan hệ cá nhân hoặc công việc. Vì ta bị gắn chặt vào những ý tưởng sẵn có, ta không thể thực sự lắng nghe và hiểu người khác. Khi bị che khuất bởi tầng tầng lớp lớp suy nghĩ hẹp hòi, thiển cận có được từ kinh nghiệm của chính ta, ta không thể kết nối với người khác, không thể xây dựng sự tin tưởng và tự tin ở họ. Nếu một người không tin chính mình, họ sẽ cảm thấy không có sức mạnh để thay đổi.
Các mối liên hệ có tính giúp đỡ sẽ không thể đạt được mục tiêu kỳ vọng nếu chúng ta sử dụng ngôn ngữ có tính phán xét. Sự phán xét khiến người ta không thể mở lòng chia sẻ, và trở nên tự vệ. Giống như con vật khi có cảm giác nguy hiểm hoặc bị tấn công, nó không còn cần bạn giúp đỡ nữa. Nó từ chối sự giúp đỡ của kẻ mà nó cho là thù địch.
Không thể kết nối giữa người với người.
Chúng ta phán xét khi ta nhìn nhận tình huống hay con người với một tư duy khép kín. Khi ấy, chúng ta sẽ chỉ nhìn thấy lỗi sai của người khác còn mình thì đạo đức, hiểu biết, hoặc văn minh hơn người.
Trong một khoá thiền 10 ngày mà tôi tham dự hồi hè năm ngoái, một người bạn của tôi đã có một lời tự thú. Chị hồi tưởng lại những ngày đầu khi mới học thiền xong mà chưa có sự thực hành, chị quan sát thấy mình dễ rơi vào suy nghĩ là mình thánh thiện hơn người. Mình đi đâu cũng thấy người ta bất cẩn và vô ý làm sao. Đây chính là chỗ nguy hiểm của lý thuyết. Khi bạn mới học lý thuyết mà chưa thực hành, thật dễ để lấy lý thuyết đó rồi gán cho sự ngu dốt của kẻ khác và đề cao sự sáng suốt của chính mình.
Điều làm cho mọi chuyện trở nên khó khăn với chị bạn của tôi và với tất cả chúng ta là, thế giới này vận hành theo cách riêng của nó. Nó nhanh và không chờ đợi ai. Chúng ta tham gia trò chơi cuộc đời, ta buộc phải nhanh. Ta phải nhanh để còn tốt nghiệp, nhận bằng, xây dựng sự nghiệp, và hoàn thành các mục tiêu mà cuộc đời khoác lên cho ta - những mục tiêu mà ta còn chưa kịp ngồi nghĩ xem liệu ta có muốn chúng hay không. Mà sự học và thực hành thì cần chậm. Lý thuyết có thể nhanh chóng mà truyền đạt trong vài ngày hay vài năm. Nhưng thực hành thì cần cả đời.
Trước khi tìm hiểu làm sao để thực hành thái độ không phán xét, chúng ta cần trả lời câu hỏi:
Thế nào là không phán xét?
Không phán xét là khi không tuỳ tiện đưa ra nhận định dựa vào quan điểm cá nhân hoặc các tiêu chuẩn cố định mà ta chấp nhận. Các tiêu chuẩn xã hội là do con người đặt ra vì những mục đích khác nhau cho những bối cảnh cụ thể khác nhau. Tuy nhiên khi đối diện với một con người, chúng ta không hành xử theo một mục đích riêng nào hoặc theo kịch bản có sẵn nào mà chúng ta cần nhìn vào tổng thể con người đó để ra quyết định. Vì vậy, sự phán xét khi chưa hiểu rõ là không cần thiết và có thể gây hại.
Không phán xét cho phép một người mở lòng chia sẻ và tận hưởng cảm giác mở lòng đó.
Bạn có bao giờ cảm thấy như được tiếp thêm năng lượng, sức mạnh, và sức sáng tạo sau khi nói chuyện với một người chưa? Đó chính là sức mạnh của sự không phán xét. Một cuộc hội thoại không phán xét giúp đôi bên xây dựng lòng tin với nhau, từ đó mở ra những góc khuất mà bình thường chúng ta không dám chia sẻ khi cảm thấy bị phán xét. Tương tự như khi bạn phán xét ai đó, cảm giác bạn đang chịu sự phán xét cũng đến một cách tự động và rất nhanh đến nỗi cả bạn và người đang phán xét cũng không kịp nhận ra.
Một dạng phán xét nữa là tự phán xét. Chúng ta có thể chịu ảnh hưởng bởi tự phán xét rất lớn bởi vì tiếng nói đó có mặt bên bạn trên từng phút giây. Bạn không có cách gì thoát ra khỏi tâm trí của mình. Khi bạn không phán xét chính mình, bạn có cơ hội mở ra một mối quan hệ lành mạnh với bản thân. Bạn sẽ hiện diện trong hiện tại và làm việc mình cần làm một cách tích cực và với sự bình tâm.
Làm sao để luyện tập thái độ không phán xét?
Chúng ta phán xét khi ta dán nhãn người khác một cách tiêu cực và thiếu cân nhắc mà chỉ dựa vào các quan điểm của riêng ta. Xu hướng phán đoán nhanh cố hữu của chúng ta phản ứng tự động và đưa ra phán xét bất kể chúng ta có muốn hay không. Khi biết đó là phản ứng tự nhiên, chúng ta có thể tập luyện để nhận biết các phản ứng này và thay đổi cách mà ta ứng xử với chúng. Nói cách khác, ta có thể không từ bỏ được hoàn toàn bản tính phán xét của mình, nhưng ta có thể rèn luyện để trở nên phán xét ít đi và thấu cảm nhiều hơn trong suy nghĩ, lời nói và hành động.
Chấp nhận rằng bạn đang phán xét.
Nếu bạn cảm thấy là mình đang phán xét người khác, hãy dừng lại và quan sát chính mình. Hãy tự hỏi:
Chuyện gì đang xảy ra vậy?
Cơ thể và hơi thở của mình đang cảm thấy ra sao?
Thái độ phán xét này từ đâu ra?
Mình đang cảm thấy ra sao?
Nhu cầu gì của mình đang bị tước đoạt?
Mình cần thay đổi gì để cảm thấy an yên hơn?
Chấp nhận bản tính phán xét tự nhiên của mình, không đồng hoá với nó, và quan sát nó như một đối tượng nghiên cứu là bước đầu tiên để luyện tập thái độ không phán xét.
Thay phán xét bằng tò mò.
Trong cuốn sách Unwinding Anxiety, Bác sĩ tâm thần Judson Brewer gợi ý một cách để phá vỡ vòng lặp thói quen lo âu đó là thay lo âu bằng tò mò. Chúng ta cũng có thể áp dụng thói quen tò mò này để phá vỡ thói quen phán xét. Tò mò và hiếu kỳ sẽ giúp bạn tỉnh thức hơn và quan sát hiện tại với tâm thái học hỏi và tích cực giải quyết vấn đề thay vì tiếp tục phán xét và lo âu.
Hãy để ý những từ mà bạn thường dùng khi nói chuyện thường ngày. Bạn có thường nói những từ như tốt, xấu, đúng, sai, giỏi, dở,...hoặc là các phiên bản khác của những từ kiểu phân nhóm này không? Những từ này mang hàm ý rằng bạn đang đánh giá những điều người khác nói hơn là cởi mở và lắng nghe những gì họ đang chia sẻ. Hãy thay bằng những từ như "Tôi đang nghe bạn đây.", "Hợp lý, tôi có thể hiểu góc nhìn của bạn." "Tôi rất cảm kích việc bạn chia sẻ về X.", "Bạn có thể nói thêm ý đó được chứ?". "Tôi muốn nghe bạn nói thêm về X.". Đây là những từ chỉ thái độ chấp nhận và hiếu kỳ về người đối diện và là liều thuốc giải hữu hiệu cho thói quen phán xét.
Lắng nghe và đặt câu hỏi thay vì đưa ra nhận xét và lời khuyên
Nghe với sự tò mò. Tập tránh đưa ra lời khuyên mà hãy đặt câu hỏi nhiều hơn để tìm hiểu rõ hơn về người đối diện. Mục tiêu là bạn cố gắng hiểu góc nhìn của họ thay vì cố đưa ra quan điểm của bạn.
Lắng nghe có phản hồi. Quan sát, chấp nhận, và khích lệ người đó chia sẻ hơn la đưa ra lời khuyên, ý kiến hay phán xét. Hãy cho người đối diện biết bạn đang lắng nghe họ. Ví dụ bạn nói “Bạn đang bực mình vì những gì sếp nói với bạn.” hay “Bạn đã nhắc đi nhắc lại mấy lần trong bữa nay về việc không giao tiếp nhiều hơn với khách hàng. Tôi tò mò muốn biết chuyện đó có nghĩa gì?”.
Thực hành lối sống tỉnh thức.
Tỉnh thức là một trạng thái mà ở đó bạn quan sát một cách không phán xét về những sự việc đang diễn ra bên trong bạn và bên ngoài bạn. Những hành động trong một trạng thái tỉnh thức sẽ có tính sáng suốt và hiệu quả bởi nó không bị che mờ bởi các phản ứng của cảm xúc và suy nghĩ thiếu cân nhắc.
Có nhiều phương pháp để thực hành tỉnh thức. Có thể tạm chia thành hai nhóm tiếp cận là từ trên xuống và từ dưới lên. Cách tiếp cận từ trên xuống gồm có viết nhật ký, viết kế hoạch thay đổi, làm thơ, tập thiền…. Cách tiếp cận từ dưới lên chẳng hạn như tập hít thở thư giãn, tập yoga, khí công, và các dạng thể dục và chuyển động cơ thể như bắn cung, múa, chạy bộ,...
Bạn có thể chọn cách thực hành phù hợp nhất với mình để bắt đầu rồi từ đó mở rộng ra thêm các phương pháp khác. Khi bạn có trong tay một bộ đồ nghề đa dạng và luyện tập thường xuyên, bạn sẽ ngày càng sử dụng chúng một cách thuần thục và linh hoạt. Khi bạn thực hành nhuần nhuyễn, bạn sẽ có khả năng áp dụng chúng trong những tình huống căng thẳng, bất ngờ, hoặc phức tạp. Năng lực kết nối, giúp đỡ, và giải quyết vấn đề của bạn sẽ cải thiện đáng kể khi bạn quản lý được thói quen phán xét của mình.
Lời kết
Nếu như phán xét là bản năng thứ nhất của con người, thì yêu thương và thấu cảm hoàn toàn có thể là bản năng thứ hai của chúng ta. Chỉ cần một chút chú tâm và nhẫn nại, chúng ta sẽ thành công. Chúc cho bạn và tôi phán xét ít đi, yêu thương nhiều hơn và tận hưởng một cuộc sống tràn đầy niềm vui và sáng tạo mỗi ngày.