Những Thần Thoại Về Não Bộ

Bạn thích thần thoại, hay sự thật?

Mỗi người có một sứ mạng trong đời.

Có người cũng gọi đó là mục đích. Có người gọi là giá trị sống. Lại có người gọi là Ngôi Sao Phương Bắc - North Star. Còn mình thì thích gọi đó là kho báu giữa trùng dương.

Để hoàn thành sứ mạng cuộc đời, chúng ta có nhiều hơn một con đường. Có người cùng một lúc đi trên vài con đường song song. Có người cứ nhắm thẳng hướng mà đi. Nhưng nói chung mỗi người đều xoay trở giữa các con đường ở những thời điểm này hay khác, hầu làm sao đạt được sứ mạng của mình.

Đông Labs là một trong những con đường như vậy của mình. Đông Labs ra đời nhằm mang lại những kiến thức khoa học hành vi và khoa học thần kinh để giúp bạn phát triển bản thân và thiết kế cuộc đời hạnh phúc và ý nghĩa, từng chút một mỗi ngày.

Dù chọn con đường nào, bạn cũng sẽ gặp những khó khăn mà bạn không thể hình dung được chừng nào bạn chưa thực sự bước đi. Mình thích gọi các khó khăn này là những mật mã trên con đường đi tìm kho báu.

Một trong những mật mã mà mình cần giải ở Đông Labs là làm sao viết về khoa học hành vi và não bộ một cách thú vị, gần gũi nhưng cũng đảm bảo tính chính xác, để bạn đọc có thể liên hệ và ứng dụng được trong cuộc sống của họ. Nếu không cẩn thận, mình có thể vô tình củng cố các thần thoại về não bộ - brain myths - mà không biết. Vậy thần thoại về não bộ là gì và làm sao để là một người viết có trách nhiệm và là một độc giả khôn ngoan? Mời bạn đọc bài viết tuần này để cùng tìm hiểu nha.

---

Thần thoại về não bộ là những tuyên bố có tính đơn giản hoá về các kiến thức khoa học não bộ. Thần thoại não bộ thường là câu chuyện được hình thành trong quá trình truyền thông từ kết quả nghiên cứu đến với người tiêu thụ thông tin, gồm cá nhân, tổ chức, và cả những người thực hành các ngành nghề giúp đỡ con người như giáo viên, hoặc nhân viên y tế.

Thần thoại não bộ có nguy cơ trở thành cơ hội kinh doanh béo bở cho các sản phẩm, dịch vụ, và khoá học đưa ra lời hứa giúp bạn hoặc con bạn “phát triển tư duy não phải”, tối ưu hoá năng lực não bộ để thông minh/thành công/giàu có hơn… hay những chào mời hấp dẫn tương tự. Bạn sẽ mất tiền oan mà chẳng thu được lợi lạc gì thực sự, chưa kể là bạn sẽ mất chi phí cơ hội và thời gian đầu tư vào một giải pháp có ích hơn.

Brain Myth #1 - “Bạn não trái, tôi não phải”

Hai bán cầu não của chúng ta có một vài sự phân công, gọi là brain lateralization.

Ngôn ngữ là chức năng có sự chia việc giữa hai bán cầu rõ rệt và có nhiều bằng chứng nghiên cứu nhất. Não trái phụ trách khía cạnh lời nói - verbal language - ví dụ như văn phạm và từ vựng. Não phải phụ trách khía cạnh không lời của não bộ - non-verbal language, ví dụ như cảm xúc trong tông giọng, sự nhấn nhá với hàm ý giao tiếp khác nhau thể hiện qua ngữ điệu.

Ở một bộ não khoẻ mạnh, hai bán cầu não cùng hoạt động để cho ra kết quả cuối cùng là lời nói có nghĩa - không chỉ về mặt nội dung mà còn hàm ý.

Nếu một người tỏ ra trội hơn về một khía cạnh nào đó được gán cho là thuộc về não trái như thích toán, logic, óc phân tích hoặc não phải như cảm tính, sáng tạo, và óc nghệ sĩ, thì điều đó không có nghĩa là họ có não trái hoặc não phải hoạt động mạnh hơn hoặc kết nối nhiều hơn. Có nhiều lý do khác có thể giải thích cho sự khác biệt đó, chẳng hạn như sự luyện tập.

Phần lớn chúng ta đều cần môi trường, trải nghiệm và quá trình rèn luyện để có được các kỹ năng tư duy và cảm xúc cần thiết cho cuộc sống.

Brain Myth #2: “Khi bạn lớn tới một độ tuổi nhất định, não bộ của bạn không còn phát triển.”

Một thần thoại phổ biến thứ hai là não bộ của chúng ta không phát triển nữa khi đến một độ tuổi nhất định.

Thực tế là não bộ của bạn thay đổi cho đến khi bạn già đi và chết. Các nhà khoa học gọi đây là hiện tượng khả biến thần kinh - neuroplasticity - tức khả năng cắt giảm hoặc tạo ra thêm các kết nối mới ở các vùng não khác nhau trong suốt quá trình phát triển.

Neuroplasticity thể hiện ở các trường hợp người mắc bệnh hoặc bị tổn thương thần kinh và có thể phục hồi lại một phần hoặc hoàn toàn các chức năng đã bị mất đi do tai nạn hoặc do căn bệnh của họ.

Một ví dụ nổi tiếng là trường hợp của cô Jill Bolte Talyor - nhà giải phẫu thần kinh người Mỹ. Cô mất 8 năm để hồi phục hoàn toàn các năng lực như toán học và ngôn ngữ, bị mất đi do cơn đột quỵ não trái vào năm cô 36 tuổi khi đang là nghiên cứu sinh hậu tiến sĩ tại Trường Y Khoa Harvard.

Sự kiên cường của chính cô cùng với lòng tận tuỵ và kiên nhẫn vô bờ của mẹ cô đã giúp Jill không chỉ sống sót mà còn hồi phục và nuôi dưỡng phần sáng tạo, giàu cảm xúc, và trắc ẩn trong con người cô.

Một ví dụ khác của neuroplasticity đến từ nghiên cứu kinh điển về sự thay đổi cấu trúc não bộ ở hồi hải mã của các tài xế taxi ở London sau khi họ hoàn thành khoá huấn luyện dài 4 năm và hai kỳ thi sát hạch để vượt qua kì thi cấp chứng chỉ hành nghề có tỉ lệ đậu là 50%.

Những người vượt qua kì thi sát hạch này có cấu trúc phần hồi hải mã dày hơn với lượng chất xám tăng lên so với trước khi học. Việc học thực sự đã làm thay đổi cấu trúc não bộ của các tài xế taxi hơn 40 tuổi này.

Nhóm thi đậu có mật độ chất xám ở hồi hải mã tăng đáng kể so với nhóm chứng và nhóm không vượt qua kì thi. Nguồn: Woollett & Maguire (2011)

Brain Myth #3: “Chúng ta chỉ dùng có 10% tiềm năng của não bộ.”

Chúng ta sử dụng 100% não bộ của mình. Các nhiệm vụ tư duy hoặc hành vi bất kỳ tưởng chừng đơn giản nhất như nhận diện một gương mặt thân quen cho đến việc giải một bài toán đều kích thích các vùng não khác nhau.

Ngay cả khi chúng ta ở trạng thái nghỉ (resting state) với đôi mắt mơ màng không làm gì cụ thể thì cũng có một mạng lưới các khu vực não bộ gọi là Default Mode Network (DMN) kích thích cùng nhau. Ngược lại, khi bạn tập trung cao độ để giải toán hoặc tham gia vào một cuộc hùng biện, thì DMN sẽ tạm lui về để cho các khu vực khác của não bộ làm chủ diễn dàn.

Như vậy, thực tế là não bộ của bạn luôn hoạt động một cách vô cùng có chiến lược chứ không hề "ở không" đến 90%.

Não bộ của bạn vẫn chăm chỉ làm việc giúp bạn khắc ghi những gì đã học trong ngày khi bạn có một đêm ngon giấc.

Làm Sao Để Trở Thành Người Viết Có Trách Nhiệm?

Để tránh vô tình tạo ra hoặc củng cố các thần thoại về não bộ, tôi nhận ra rằng mình không cần phải là một người viết hoàn hảo. Điều tôi cần làm là luôn cố gắng hiểu chính mình và hiểu khán giả của tôi.

• Tự nhận thức: Cẩn thận khi đưa ra các con số, các phát biểu mạnh có tính nguyên nhân hệ quả về mối quan hệ giữa não bộ và hành vi, và các phân chia có tính hai cực và đơn giản hoá vấn đề như não trái - não phải, não phụ nữ - nam giới, não bình thường - không bình thường, não bò sát - não người tiến hoá,…

• Nguồn tin minh bạch: Luôn trích dẫn nguồn cho những phát biểu quan trọng trong bài viết, để độc giả tự tìm đọc thêm. Ưu tiên tham khảo các bài báo nghiên cứu được đánh giá ngang hàng (peer review), tạp chí khoa học, và các hiệp hội ngành nghề uy tín.

• Tìm điểm chung với độc giả: Kết nối khoa học về não bộ với sở thích và kinh nghiệm của khán giả. Cho họ thấy thông tin liên quan đến cuộc sống của họ như thế nào.

• Ngôn ngữ rõ ràng: Đôi khi để nội dung khoa học dễ hiểu hơn, tôi dùng các hình ảnh ẩn dụ. Tuy nhiên, tôi luôn tự nhắc mình phải hết sức cẩn thận với ẩn dụ hấp dẫn để không vô tình củng cố một niềm tin sai lầm. Khi không chắc, tôi làm theo phương châm: chân phương và rõ ràng thì tốt hơn là hấp dẫn nhưng dễ gây hiểu lầm.

• Sử dụng phương tiện trực quan: Hình ảnh trực quan có thể giúp đơn giản hóa thông tin phức tạp và trừu tượng. Bất cứ khi nào có thể, tôi cố gắng đưa vào bài viết một hoặc hai sơ đồ hoặc hình ảnh để minh hoạ rõ hơn cho các ý tưởng chính trong bài. Ví dụ như bài viết về động lực này.

• Mở lòng với câu hỏi: Khuyến khích đặt câu hỏi và thảo luận. Tôi luôn có tâm thái sẵn sàng làm rõ các điểm hoặc cung cấp thêm thông tin cho độc giả. Tôi mong độc giả biết rằng tôi coi trọng sự hiểu biết và trải nghiệm của riêng họ.

• Thực hành lắng nghe tích cực: Chú ý đến phản hồi của độc giả qua các comment hoặc tin nhắn riêng. Tôi cố gắng giải thích lại về chủ đề dựa trên câu hỏi và phản ứng của họ. Điều này sẽ giúp tôi điều chỉnh phong cách giao tiếp phù hợp với nhu cầu của độc giả.

Làm Sao Để Trở Thành Người Đọc Thông Thái?

Để bảo vệ bản thân trước các thần thoại về não bộ và tránh mất tiền bạc và thời gian vào các sản phẩm và dịch vụ chất lượng kém, hãy trở thành một người tiêu thụ thông tin khôn ngoan.

• Chọn lọc nguồn tin: Không phải tất cả các nguồn thông tin đều đáng tin cậy ngang nhau. Ưu tiên các bài báo được đánh giá ngang hàng và xuất bản trên các tạp chí khoa học uy tín. Nếu bạn đọc các bài báo trên mạng, hãy cẩn trọng với những tiêu đề giật gân, bằng chứng giai thoại hoặc thông tin từ các nguồn không được xác minh. Hãy kiểm tra trình độ của tác giả để đánh giá chuyên môn của họ.

• Hiểu về phương pháp nghiên cứu: Làm quen với các phương pháp nghiên cứu cơ bản và những khái niệm căn bản trong nghiên cứu khoa học. Ví dụ, hãy học cách phân biệt giữa nghiên cứu tương quan (correlation) và nghiên cứu nhân quả (causality). Mối quan hệ giữa não bộ và hành vi ở một người khoẻ mạnh bình thường tinh tế hơn chúng ta tưởng. Vì vậy, hãy cẩn thận trước các phát biểu rằng nếu bạn làm điều này hay điều kia thì não bộ của bạn sẽ thay đổi ra sao, hoặc khi não bộ của bạn có đặc điểm này, thì bạn sẽ có tính cách nọ...

• Cẩn thận với sự đơn giản hóa quá mức: Não bộ rất phức tạp và những giải thích cho người không chuyên thường đơn giản hóa quá mức các quá trình này. Hãy thận trọng với các bài báo hứa hẹn giải pháp nhanh chóng hoặc đưa ra những khái quát chung chung. Tìm kiếm các bài báo thừa nhận sự phức tạp của bộ não và tránh đưa ra những tuyên bố chắc chắn mà không có đủ bằng chứng.

Tôi xin mượn lời của giáo sư Daniel Willingham để kết bài hôm nay:

… chúng ta có thể nói rằng hiểu biết sâu hơn về não bộ chắc chắn sẽ dẫn đến cải thiện phương pháp giảng dạy trong tương lai. Hiểu biết sâu về não bộ sẽ đi đôi với hiểu biết sâu về tâm trí, và điều đó chắc chắn sẽ giúp ích cho giáo dục.

Tuy nhiên, không có triển vọng nào về một chương trình học tập dựa trên não bộ thực chất trong tương lai gần. Tuy nhiên, khoa học thần kinh có thể đóng góp vào việc chẩn đoán một số rối loạn học tập trong tương lai gần.

Tóm lại, tôi hy vọng các nhà giáo dục sẽ tiếp cận những tuyên bố rằng các kỹ thuật và chiến lược giảng dạy đã được "chứng minh" vì chúng dựa trên khoa học thần kinh với một đầu óc hoài nghi lành mạnh. Các nghiên cứu nhận thức và giáo dục vẫn là nguồn tốt nhất cho các nhà giáo dục tìm cách cải thiện kết quả tư duy và học tập của học sinh.

Mặc lòng, hiểu biết về não bộ có thể chưa giúp chúng ta thiết kế ra một chương trình học có thể tạo ra thay đổi ở não bộ và những viễn cảnh mĩ miều khác. Tuy nhiên, sự thật là khi bạn hiểu cách mà não bộ của bạn vận hành, bạn sẽ bắt đầu trân trọng bộ não của mình hơn. Bạn nhận ra rằng mình đã có đủ để bắt đầu. Bạn sẽ nhận ra rằng mình có sẵn hạt mầm của tự nhiên, để tiến về phía trước.

---