Từ Giảng Đường Đại Học Đến Xây Dựng Cộng Đồng Học Tập Suốt Đời Tại Đông Labs
Đây là phần 3 trong loạt bài Tổng Kết Năm 2023 của Tiên.
Cuối năm 2017, tôi bắt đầu sự nghiệp giảng dạy đại học.
Tôi còn nhớ buổi dạy đầu tiên là cho một lớp các anh chị học văn bằng hai về tâm lý học. Cuối giờ, một anh học viên (cũng là giảng viên) chạy ra hỏi tôi lịch sự: “Chào cô, cám ơn cô đã dạy lớp bữa nay. Cô đi dạy được bao lâu rồi ạ?” Tôi bị bắt quả tang tại trận là mới chân ướt chân ráo vào nghề.
Năm năm trôi qua, tôi trở thành một giảng viên tần tảo trên giảng đường, được giao nhiều môn học khác nhau. Nhờ đó, tôi có cơ hội trải nghiệm và trau dồi kiến thức chuyên môn, kỹ năng nghiên cứu và kỹ năng giảng dạy. Tôi không hẳn là giáo viên được mến mộ nhất, nhưng tôi đoán các em sinh viên cũng ít nhiều nể tôi. Các em biết tôi là một giáo viên nghiêm khắc, yêu nghề, yêu khoa học, và từng có vài thành tích học tập tốt.
Nhưng rồi tôi nhận ra có gì đó không ổn.
Cái giáo dục mà tôi đang làm dường như không giúp cho người ta tự do và hạnh phúc hơn. Mà ngược lại, nó bó chặt người ta vào những ràng buộc của khuôn mẫu tư duy và định kiến hẹp hòi ẩn mình dưới những diễn ngôn mĩ miều của giới học thuật.
Trong cái lằn ranh nhập nhằng giữa một bên là những tiêu chuẩn và kỳ vọng cao chót vót của một chương trình giáo dục đang cố trở nên hàn lâm để chạy theo thế giới phương Tây, còn một bên là việc kinh doanh giáo dục đại học như món hàng đại trà, những giảng viên như tôi và các em sinh viên bị mắc kẹt trong một chiếc hố lớn. Chúng tôi giẫy đạp thế nào cũng không cách gì thoát ra khỏi miệng hố.
Tôi bắt đầu trở nên kiệt quệ với khối lượng giảng dạy tăng cao, chỉ tiêu nghiên cứu khoa học, và cảm giác bất lực với chính những nỗ lực giáo dục của mình.
Tôi thấy cái giáo dục mà tôi đang dốc lòng cày cuốc mỗi ngày, những slide power point, những bài giảng, những bài tập, những đề kiểm tra… dường như chỉ có thể giúp các em vượt qua kỳ thi, hứng thú với môn học thêm ít nhiều. Nhưng chúng không tạo ra những thay đổi bền vững trong năng lực tư duy và làm việc độc lập của các em.
Tôi xót xa nhìn những sinh viên giỏi nhất của mình mông lung trên con đường sự nghiệp. Các em học tâm lý nhưng còn chưa biết cách quản lý sức khoẻ thể chất lẫn tinh thần của chính mình. Các em hiểu biết về con người nhưng các em lại chưa chấp nhận chính mình. Các em đầy tâm tư và hoài bão nhưng các em thiếu tư duy và phương pháp để biến ước mơ thành sự thật.
Tôi biết có những nhà tâm lý mắc kẹt với quan niệm “làm tâm lý nghèo lắm", còn sinh viên thì không biết đi con đường nào khác hơn ngoài khư khư ôm lấy những ngả đường đã cũ, hoặc rẽ sang ngành khác, trộm nghĩ “Tôi là đứa bỏ ngành!”. Những anh chị học văn bằng hai tâm lý tưởng chừng mở ra thêm các lựa chọn nghề nghiệp để góp vào cho đời cái lăng kính độc đáo về con người mà họ vừa dày công tích luỹ, thì cũng chơi vơi không kém gì các em sinh viên chính quy.
Rồi tôi nghĩ lại mình. Tôi có dũng khí không? Tôi có đang dấn thân để khám phá những “nẻo đường chẳng mấy ai đi” không? Hay tôi cũng chỉ tìm những nơi dễ dàng mà đi? Câu trả lời rõ mười mươi: Tôi đang ở trong vùng an toàn của chính mình.
Cuối cùng, tôi cũng thu hết can đảm để bước ra khỏi vùng an toàn, một lần thứ hai trong đời. Tôi cho rằng không có cách nào khác hơn là tự biến những ý tưởng bấy lâu ấp ủ của mình thành hiện thực, rồi thử nghiệm với nó xem nó ra thế nào, thì tôi mới mãn nguyện được. Ý tưởng về Đông Labs bắt đầu được thai nghén.
Vậy nên những chốn thong dong. Ở không yên ổn ngồi không vững vàng. Ma đưa lối quỷ đem đường. Lại tìm những chốn đoạn trường mà đi. (Truyện Kiều)
Chương Trình Phát Triển Bản Thân Tại Đông Labs
Năm 2023, tôi mở chương trình Personal Growth Accelerator trong đó cung cấp các hình thức coaching 1:1 và các lớp học định kỳ dành cho một cộng đồng cam kết với việc phát triển bản thân và học tập suốt đời. Trong hai tháng cuối năm, tôi đã mở được hai lớp học với hai kỹ năng căn bản đầu tiên của mô hình phát triển bản thân mà tôi đang xây dựng tại Đông Labs.
Mục đích của chương trình này là tạo những trải nghiệm học tập có tính chuyển hoá cho người lớn. Đó là nơi mà việc học tạo ra những thay đổi bền vững và giúp người học hiện thực hoá các mục tiêu phát triển bản thân của họ.
Có hai yếu tố cốt lõi của một trải nghiệm giáo dục có tính chuyển hoá như vậy:
#1. Khả năng phát triển năng lực tư duy cần thiết cho người học.
Theo Daniel Willingham - giáo sư tâm lý học nhận thức, tư duy cần thiết (critical thinking) gồm ba yếu tố:
Khả năng phán đoán tốt dựa trên kiến thức căn bản
Khả năng tự suy nghĩ (thay vì chỉ làm theo hướng dẫn của người khác)
Khả năng suy nghĩ sáng tạo (thay vì chỉ kết luận từ trí nhớ về một tình huống tương tự trước đó).
Khả năng tư duy cần thiết giúp người học ứng dụng kỹ năng và kiến thức mà họ dùng để giải quyết vấn đề trong lĩnh vực này để giải quyết vấn đề trong một lĩnh vực khác trong cuộc sống của họ. Để rèn luyện tư duy cần thiết, bạn cần thực hành dài lâu và học cách nhận diện các vấn đề tưởng chừng khác nhau nhưng có cùng bản chất.
#2. Nuôi dưỡng nội lực thay đổi nơi người học.
Con người không thể thay đổi bền vững nếu động lực thay đổi của họ đến từ bên ngoài. Cả khi họ có động lực bên trong, thì động lực đó cũng cần nhiều dưỡng chất để trở nên vững mạnh.
Dưới đây là 5 bước mà tôi đã làm để hiện thực hoá hai yếu tố cốt lõi kể trên khi thiết kế chương trình học tại Đông Labs.
#1. Xác định nguyên lý thứ nhất của điều bạn muốn dạy.
Nguyên lý thứ nhất (the first principles) là các khái niệm, lý thuyết, hoặc giả thuyết căn bản nhất trong một lĩnh vực. Ví dụ, nguyên lý thứ nhất của ghi chép để quản trị kiến thức cá nhân:
Ghi chép hằng ngày về những điều quan trọng với bạn. Sắp xếp ghi chép của bạn theo cách có thể giúp bạn hiểu những gì bạn ghi. Xem lại và chuyển các ghi chép này thành tri thức tự thân của riêng bạn. Sử dụng ghi chép khi cần đến để tạo dấu ấn trong đời với tri thức ấy.
Khi bạn xác định được nguyên lý thứ nhất của điều bạn muốn dạy, bạn sẽ giúp người học bắt đầu với những điều cốt yếu. Điều này giúp họ không bị lạc lối trong muôn vàn chi tiết kỹ thuật, khiến họ mất phương hướng. Dạy học bằng nguyên lý thứ nhất giúp người học tạo được các thói quen và kỹ năng căn bản, từ đó cho họ hứng thú để tiếp tục thực hành và đào sâu hơn các nội dung chuyên sâu trong lĩnh vực đó.
2. Xác định kiến thức và kỹ năng cụ thể trong lĩnh vực bạn muốn dạy.
Sau khi xác định các nguyên lý nền tảng, bạn cần xác định các nội dung cụ thể (specific knowledge, know-how) mà bạn cho rằng người học cần được trang bị để có thể phát triển năng lực tư duy và thực hành độc lập trong lĩnh vực đó.
Ví dụ: Trong phát triển bản thân, người học cần hiểu biết về cách hoạt động của cảm xúc, suy nghĩ, và hành vi của con người. Từ đó, họ mới có chất liệu và công cụ ngôn từ để viết ghi chép hằng ngày sao cho có thể làm sáng tỏ những gì đang xảy ra bên trong và bên ngoài họ.
3. Xác định cấu trúc của chương trình.
Bạn cần quyết định một trật tự hợp lý cho các nội dung cần truyền tải. Một số quyết định liên quan đến cấu trúc chương trình gồm có:
Học liệu nên được truyền tải qua hình thức nào?
Đơn vị kiến thức nhỏ nhất của một bài học video là gì?
Khi nào thì sử dụng video và khi nào thì sử dụng tài liệu đọc?
Đơn vị kiến thức nhỏ nhất của một buổi học trực tiếp qua Zoom là gì?
Tần suất của các buổi học trực tiếp nên là bao nhiêu lần một tuần/ một tháng?
Làm sao để xen kẽ các nội dung về tư duy và phương pháp với các nội dung kỹ thuật cụ thể?
Tất cả những điều này vốn luôn quan trọng trong giáo dục truyền thống thì lại càng quan trọng hơn trong một chương trình giáo dục có tham vọng tạo ra thay đổi bền vững nơi người học.
4. Xác định các kỹ năng cần được rèn luyện liên tục
Sau khi người học được trải nghiệm và dành nhiều thời gian thực hành các nhiệm vụ giúp họ xây dựng bộ kỹ năng cần thiết, họ cần chọn ra các kỹ năng mà họ rèn luyện lâu dài. Nhiệm vụ của bạn là hỗ trợ họ tìm ra các kỹ năng đó và chọn lựa. Mỗi người học đến từ những lĩnh vực chuyên môn đa dạng, có bối cảnh sống, và sở hữu những điểm mạnh khác nhau. Vì vậy, bộ kỹ năng mà họ chọn cũng sẽ khác nhau.
Mặc lòng, có những kỹ năng phổ quát mà ai cũng cần học. Với tư cách là người hướng dẫn, bạn có thể thiết kế menu chuẩn cho người học. Nhưng quyết định ăn món nào, và ăn trong bao lâu cuối cùng vẫn thuộc về thực khách.
5. Tạo môi trường giúp người học rèn luyện các kỹ năng cốt lõi
Đây là phần quyết định sự thành công của 4 bước kể trên. Bởi nó sẽ quyết định người học có cam kết với việc học đủ lâu để tạo ra sự thay đổi bền vững suốt đời hay không.
Mô hình giáo dục MOOCs - massive open online courses - ra đời khoảng năm 2008 và phát triển cực thịnh vào năm 2012, trước khi trở nên bão hoà vào 2013. MOOCs mở đầu cho phong trào dân chủ hoá giáo dục và ứng dụng công nghệ trong giáo dục trên toàn thế giới. MOOCs cũng mở màn cho làn sóng ồ ạt của các nền tảng khoá học trực tuyến thương mại có thu phí như Udemy, Skillshare, hay Masterclass.
Điểm mạnh của các khoá tự học trực tuyến này là người học chủ động trong việc học của họ bất kể thời gian và không gian địa lý. Nhưng điểm yếu là người học không có sự tương tác cần thiết với người hướng dẫn và các bạn học đủ để tạo ra những cam kết lâu dài đối với chương trình học. Khi không dành thời gian đủ lâu với học liệu, không trao đổi và đối thoại, không có hành động dựa trên kiến thức đã học, người học không thể chuyển đổi những gì đã học vào cải thiện chất lượng cuộc sống của họ.
Để tạo ra thay đổi bền vững, vai trò của cộng đồng học tập chủ động là không thể bị bỏ qua.
Trong hơn hai năm qua, tôi đã quan sát, phỏng vấn, và học hỏi ở rất nhiều chương trình học với cả ba vai trò - người học, người dạy, và người làm chương trình. Tôi nhận thấy một nhu cầu thiết yếu của những người lớn đi học. Họ cần một cộng đồng mà ở đó họ có thể thực hành các kiến thức mà họ đã biết để thay đổi hành vi và thiết kế một cuộc sống chủ động như ý nguyện của họ.
Theo kinh nhà Phật, một người muốn có hiểu biết chân chính phải rèn luyện ba cấp độ của trí tuệ bát nhã gồm: văn tuệ, tư tuệ, và tu tuệ - tức là tuệ giác do đọc (nghe, thấy), suy ngẫm, và thực hành mà có.
Ví dụ: Ai có tìm hiểu một chút về Phật Giáo cũng biết về anicca (vô thường), anatta (vô ngã), và dukkha (khổ) nhưng không phải ai cũng ngẫm nghĩ và thực hành tự chứng nghiệm. Tham gia một khoá thiền dài ngày là một cách để học được về ba bài học này ở cả ba cấp độ của trí tuệ bát nhã. Khoá thiền được tổ chức với cấu trúc, hình thức, và nội dung chuẩn mực về phương pháp giúp người học yên tâm thực hành - điều mà họ khó có điều kiện làm được trong bối cảnh sống bận rộn hằng ngày.
Tương tự như vậy, nếu bạn muốn tạo ra một môi trường học tập tạo ra sự thay đổi bền vững, bạn cần thiết kế một môi trường đặc biệt. Môi trường đó phải nuôi dưỡng sự phát triển liên tục. Nó không có chỗ cho trì trệ, thoã mãn, hài lòng, tự phụ, nghi ngờ, chán nản, cho những định kiến, phán xét, và tư duy khuôn mẫu…. Nó phải liên tục gieo những hạt mầm của niềm vui, hứng khởi, tin tưởng, mơ ước, dại khờ, cởi mở,…
Ba lợi ích của một cộng đồng học tập suốt đời
#1: Nâng đỡ nhu cầu kết nối, yêu thương và chấp nhận vô điều kiện
Một cộng đồng hỗ trợ động viên bạn khi bạn có những nghi ngờ bản thân, cho phép bạn mở lòng, và sẵn sàng đón nhận phản hồi của người khác, cho phép họ nhìn vào câu chuyện của bạn, những nỗi sợ và niềm hy vọng sâu sắc của bạn, để cùng bạn lớn lên và chạm tới những vì sao. Bạn nếm trải mùi vị của việc được lắng nghe, được yêu thương và chấp nhận vô điều kiện. Đó là nhu cầu được kết nối của em bé trong mỗi chúng ta.
#2. Nâng đỡ nhu cầu phát triển năng lực và tự chủ trong các quyết định học tập
Khi bạn được giải phóng khỏi nỗi sợ bị phán xét, bạn tự do học tập, chơi đùa, thử nghiệm, sai lầm, và té ngã. Hãy xem một đứa trẻ học nhanh như thế nào. Trong một thời gian ngắn, em bé học bò, học đi, học chạy, và học hàng ngàn từ vựng mới. Hãy tưởng tượng nếu bạn cũng học như một em bé vô tư như vậy. Nếu bạn cứ tiếp tục thực hành như vậy, bạn sẽ không biết rằng mình có thể đi xa đến đâu. Giới hạn của bạn là bầu trời.
Nhúng mình trong một cộng đồng hỗ trợ và cùng thực hành những điều quan trọng là chìa khoá cho sự học tập này ở người trưởng thành. Đây là nhu cầu được phát triển năng lực và tự chủ có trong mỗi chúng ta.
#3. Nuôi dưỡng óc tò mò, khám phá bẩm sinh của đứa trẻ bên trong bạn
Những cuộc thảo luận hàng tuần trên các buổi học trực tiếp và trên diễn dàn giúp giữ bạn đi đúng tiến độ, giữ cho mọi thứ thú vị và mới mẻ. Mỗi người mang đến một góc nhìn mới, và thật vui khi có thể chia sẻ với các bạn học những gì bạn đang thực hành, thử nghiệm và những bài học rút ra. Bởi bạn biết những người bạn ấy cũng quan tâm đến những thứ giống như bạn. Bạn nuôi dưỡng động lực nội sinh với thứ mà bạn muốn làm, thứ quan trọng với bạn và giúp bạn đạt được mục tiêu cá nhân.
Trên tất cả, bạn có rất nhiều niềm vui và sức mạnh để bước đi trên con đường đầy hoa thơm cỏ dại. Bạn không biết mình đi đâu, nhưng bạn biết quãng đường đi rất đẹp và nó sẽ mở ra những lối đi kỳ bí và đẹp hơn mỗi ngày.
Lời kết
Xây dựng cộng đồng học tập tại Đông Labs là điều mà tôi cảm thấy hài lòng nhất trong năm qua. Đó là cảm hứng, là niềm vui, là nơi tôi gửi gắm mọi ý tưởng và ước vọng của mười mấy năm long đong. Đầu năm 2023, tôi viết từ khoá của năm là Kết Nối - Connection. Quả thật, tôi kết nối với chính mình nhiều hơn khi tôi kết nối với những người học của mình và nhìn thấy họ kết nối với nhau. Sẽ còn nhiều việc phải làm, nhiều bài học cần nếm trải, nhưng tôi biết mình đang đi đúng hướng.