Tóm Tắt Kết Quả Một Chuyên Khảo Về Phương Pháp Học Từ Các Nhà Tâm Lý Nhận Thức Dành Cho Người Học Tập Suốt Đời
Bài viết riêng tặng các độc giả ham học của Đông Labs.
Bài viết tuần này được lấy cảm hứng từ những cuộc phỏng vấn trong tháng 8 của tôi với một số độc giả. Tôi phát hiện ra một điểm chung ở các bạn đọc của Đông Labs: Họ đều chia sẻ một niềm quan tâm và khao khát được phát triển bản thân và học tập suốt đời.
Tuy nhiên, những người ham học đối diện với một số thách thức lớn khiến họ có thể mắc kẹt trong chính sự ham học của họ:
Luôn nghĩ rằng mình cần học nhiều hơn - học thêm X, Y, Z để có thể bắt đầu làm việc A, B, C mà mình hằng mơ ước
Trì hoãn thực hiện một công việc bởi vì luôn có quá nhiều tài liệu và thông tin cần phân tích cho thấu đáo
Bạn thích học nhưng bạn luôn cảm thấy thật khó để tập trung xem mình nên học môn gì hoặc làm việc gì vào một buổi làm việc nhất định
Bạn có sở thích riêng nhưng chưa biết cách biến sở thích thành một dự án sáng tạo của cá nhân bạn
Nếu bạn nắm vững các nguyên lý học tập hiệu quả và tạo thói quen học tốt, thì tôi tin rằng bạn hoàn toàn có thể khắc phục các vấn đề trên và phát huy sức mạnh của lòng ham học bên trong bạn.
Trong bài viết này, tôi sẽ tóm tắt các ý chính từ bài một bài chuyên khảo của các nhà tâm lý học chuyên nghiên cứu về học tập như John Dunlosky và Daniel Willingham. Bài viết được đăng trên tạp chí The Psychological Science in the Public Interest thuộc APS - Hiệp Hội Khoa Học Tâm Lý của Mỹ năm 2013.
Mười kỹ thuật học tập trong bài báo cáo gồm có:
1. Đặt câu hỏi khám phá (elaborative interrogation)
2. Tự giải thích (self-explanation)
3. Tóm tắt (summarization)
4. Đánh dấu (highlighting/ gạch chân)
5. Mnemonics (từ khoá tượng hình)
6. Tưởng tượng (text imagery)
7. Đọc lại (rereading)
8. Tự kiểm tra (practice testing)
9. Ôn tập cách quãng (distributed learning)
10. Ôn tập xen kẽ (interleaved learning)
Bài báo cáo chia các kỹ thuật học tập ra làm 3 nhóm theo mức độ hữu dụng: cao, thấp, và trung bình.
Các kỹ thuật học có mức độ hữu dụng cao
Tự kiểm tra
Đây là cách học mà trong đó người học làm bài tập hoặc trả lời câu hỏi về các kiến thức cần học. Tự kiểm tra có thể diễn ra trước khi chính thức đọc tài liệu hoặc nghiên cứu về chủ đề cần học. Ví dụ, bạn muốn học về cách vận hành một buổi workshop hiệu quả. Bạn sẽ liệt kê ra 20 câu hỏi liên quan đến chủ đề này. Sau đó, bạn lần lượt trả lời các câu hỏi. Cuối cùng, bạn đi thu thập tài liệu để kiểm chứng lại và trả lời toàn bộ các câu hỏi.
Tự kiểm tra cũng có thể diễn ra trong lúc bạn đọc tài liệu. Điều này có nghĩa là bạn vừa đọc vừa ghi chép câu hỏi liên quan đến kiến thức bạn đang học (thay vì chỉ ghi lại chính những gì bạn đọc). Sau đó, vào giờ ôn tập, bạn xem lại các câu hỏi này và tìm cách trả lời chúng mà không nhìn vào đáp án. Cuối cùng, bạn kiểm chứng bằng cách đọc lại ghi chép của bạn.
Đối với người lớn - những người không còn cần phải học để đi thi thì tự kiểm tra quả thực là một niềm vui thuần tuý. Bạn không cần học những thứ mà bạn không thích. Chọn một chủ đề bạn muốn học và tự kiểm tra kiến thức thường xuyên, kết hợp với việc học và thực hành sẽ giúp bạn thẩm thấu kiến thức chắc chắn và dài lâu.
Một số cách ôn tập kiến thức đã học:
Dùng flashcard
Đặt câu hỏi mở
Câu hỏi trắc nghiệm
Điền vào chỗ trống
Làm bài tập giải quyết vấn đề
Vẽ sơ đồ tư duy
Giảng giải cho ai đó
Viết ghi chép
Ôn tập cách quãng
Ôn tập cách quãng là cách phân chia lịch học sao cho chủ đề hoặc môn học được rải đều ra theo thời gian thay vì tập trung với cường độ cao trong một thời gian ngắn. Cách học thứ hai có vẻ có ích trong ngắn hạn, nhưng nghiên cứu cho thấy nó không có hiệu quả lâu dài. Nói cách khác, nếu bạn muốn học vài lần để 'xài cả đời' thì bạn không nên vội. Hãy chia thời gian học ra và học một ít mỗi ngày, mỗi tuần, thậm chí là lâu hơn.
Hãy luôn ôn tập những gì bạn thấy quan trọng. Hãy đọc lại những cuốn sách hay. Và xem lại ghi chép của bạn trong một khoá học hữu ích.
Thường xuyên ôn tập và ôn tập theo lộ trình ngắt quãng và đều đặn là hai phương pháp học được giới nghiên cứu đồng thuận rằng sẽ mang lại hiệu quả mạnh mẽ và đáng tin cậy nhất trong các phương pháp học được nghiên cứu. Nó hiệu quả với nhiều đối tượng, môn học, loại tiêu chí kiểm tra đánh giá, và các trường hợp ứng dụng khác nhau.
Các kỹ thuật học có mức độ hữu dụng thấp
Tóm tắt
Tóm tắt là cách học phổ biến mà việc bạn cần làm là viết lại ý chính của nội dung bạn vừa học. Đây là cách học có ưu điểm là đơn giản, không cần hướng dẫn nhiều. Nhưng nhược điểm của nó là người học có thể tóm tắt không đúng ý chính. Vậy nên nó được xếp vào nhóm kỹ thuật có mức độ ứng dụng thấp. Nếu kết hợp tóm tắt với ôn tập cách quãng để kiểm tra lại xem mình đã tóm tắt đúng trọng tâm chưa thì sẽ phát huy được ưu điểm của phương pháp này.
Với những tài liệu khó và phức tạp hoặc bạn chưa cần lắm vào lúc đọc, thì bạn có thể áp dụng kỹ thuật tóm tắt luỹ tiến (progressive summarization) được phát triển bởi Tiago Forte.
Tóm tắt luỹ tiến là kỹ thuật có tính ứng dụng thực tiễn cao, phù hợp với những người đi làm bận rộn và không phải lúc nào cũng có thời gian để tiêu hoá những kiến thức phức tạp ngay vào lúc tiếp nhận chúng lần đầu. Khi đó, họ sẽ quyết định chỉ đầu tư vào ghi chép (tóm tắt) tài liệu nào cần thiết nhất cho công việc hoặc sở thích hiện tại của họ.
Đánh dấu
Đánh dấu là kỹ thuật học tập vô cùng quen thuộc với hầu hết các bạn sinh viên. Đánh dấu là việc tô màu hoặc gạch chân các đoạn mà bạn cho là quan trọng hoặc muốn quay lại vào buổi học tiếp theo. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu khuyến cáo kỹ thuật học này có thể gây hại bởi nó dễ gây một số hiệu ứng không mong muốn như ảo tưởng năng lực và ảo tưởng quen thuộc.
Bạn dễ cảm thấy mình đã “học” xong những gì đã đánh dấu nhưng thực tế là bạn chỉ đang nhớ mặt chữ và vì vậy có thể lặp lại chúng một cách trôi chảy. Việc này khiến bạn chủ quan và không nỗ lực học thêm nội dung cần học bằng các phương pháp hiệu quả hơn như tự kiểm tra.
Một nguy cơ khi đánh dấu nữa là highlight quá nhiều thông tin. Việc này sẽ khiến highlighting mất đi hai chức năng chính của nó.
Thứ nhất là chức năng xử lý thông tin. Khi highlight, bạn chọn lựa các ý chính và khái niệm quan trọng hoặc có ý nghĩa riêng với bạn. Tuy nhiên, khi highlight quá mức thì có vẻ như quá trình lựa chọn đó đã không diễn ra. Thay vào đó, bạn rơi vào xử lý nông và highlight mọi thứ.
Chức năng thứ hai của highlight là ôn tập. Như ở trên đã nói, ôn tập là một cách học không thể bỏ qua nếu bạn muốn học bất kỳ điều gì. Highlight giúp bạn nhanh chóng tìm lại được các thông tin mà mình đánh dấu là quan trọng. Đây gọi là hiệu ứng isolation effect - tức là cái gì nổi bật và khác biệt sẽ đập vào mắt nhanh và dễ hơn. Tuy nhiên nếu có quá nhiều highlight thì hiệu ứng này bị vô hiệu hoá.
Đọc lại
Đọc lại đúng như tên của nó: Bạn đọc lại tài liệu mình cần học. Nó giúp bạn nhớ nhiều hơn do việc tiếp xúc với thông tin thêm một lần nữa và hiểu rõ hơn bằng cách xử lý thông tin qua một góc nhìn mới vào lúc đọc lại. Tuy nhiên, đọc lại không phải lúc nào cũng hiệu quả bởi nó không đồng nghĩa với việc đọc chủ động. Thay vì đơn thuần đọc lại, bạn có thể kết hợp với việc đặt câu hỏi tự kiểm tra và phân bố thời gian đọc giãn cách (vd. đọc lại sau một ngày hoặc một tuần kể từ lần đọc đầu tiên).
Mnemonics & tưởng tượng
Thuật ghi nhớ bằng mnemonics và tưởng tượng là cách dùng các từ khoá và hình ảnh tưởng tượng để liên hệ với nội dung cần học. Đây là kỹ thuật thường được sử dụng trong việc học ngoại ngữ, học các kiến thức địa lý, các thuật ngữ khó trong khoa học, tên người, nghề nghiệp, và tên các nguyên tố hoá học,... Những vận động viên tham gia các kỳ thi quốc tế về trí nhớ cũng thường sử dụng cách này để luyện tập trước các kỳ thi.
Tuy nhiên, điểm yếu lớn nhất của mnemonics và liên tưởng khiến cả hai cách này không phải là công cụ học tập hữu ích cho người học tập suốt đời là nó không giúp ích cho trí nhớ dài hạn. Việc phải hình dung nhiều hình ảnh và từ ngữ tưởng tượng khiến bạn dễ rối trí và nhanh quên. Hơn nữa, không phải từ khoá nào cũng có thể học được bằng cách này và việc tạo ra các hình ảnh tưởng tượng cũng rất mất công sức và thời gian. Thời gian đó có thể bỏ ra để học theo cách khác hiệu quả hơn.
Các kỹ thuật học tập có mức độ hữu dụng trung bình
Đặt câu hỏi khám phá
Kỹ thuật đặt câu hỏi là cách học trong đó bạn tự đặt câu hỏi khám phá về chủ đề đang học. Câu hỏi có thể đi từ cấp độ tư duy thấp lên cao theo thang Bloom. Các câu hỏi có thể nông hay sâu tuỳ vào kiến thức nền của bạn về chủ đề.
Nhà vật lý học đoạt giải Nobel Richard Feynman nổi tiếng với óc hiếu kỳ và ham học hỏi của ông về các lĩnh vực đa dạng trong đời sống, không chỉ giới hạn ở vật lý. Trong một đoạn video ngắn khoảng 7 phút, ông từng làm cho một phóng viên phải bối rối vì ông hỏi xoáy trở lại khi anh này hỏi ông một câu hỏi vật lý căn bản: "Vì sao nam châm trái dấu lại đẩy nhau?" Ông đã tự hỏi và tự giải đáp 10+ câu hỏi tại sao liên tục từ câu hỏi ban đầu để đi đến tận cùng vấn đề.
Tuy nhiên, cách học này có hạn chế bởi nó không dành cho người mới bắt đầu tìm hiểu một lĩnh vực mới. Sau một thời gian học khi mà bạn đã bắt đầu tích luỹ kiến thức, thì kỹ thuật học tập "bác học" này có thể khả thi và thú vị hơn.
Tự giải thích
Tự giải thích là cách học trong đó bạn tự giải thích cách nghĩ, cách làm của mình khi đối diện với một nội dung học hoặc một vấn đề cần giải quyết. Ví dụ: Bạn tự hỏi:
Cái này thì có liên quan gì với tôi?
Cái này có quan trọng với tôi không? Vì sao?
Cái này phục vụ gì cho công việc mà tôi đang làm hoặc sẽ làm trong tương lai?
Tôi sẽ tiến hành viết bài báo cáo này như thế nào? Các bước sẽ trông ra sao?
Ôn tập xen kẽ
Nếu như học cách quãng là việc học một môn học trong nhiều ngày cách nhau thay vì dồn vào một ngày, thì học xen kẽ là nói về việc học các phần khác nhau của một môn hoặc chủ đề trong một ngày. Cách học này giúp bạn nâng cao khả năng phân biệt giữa các nội dung na ná nhau của cùng một môn hoặc chủ đề. Ví dụ, bạn đang ôn thi IELTS. Thay vì bạn chia ra học 4 kỹ năng Nghe, Nói, Đọc, Viết vào 4 ngày khác nhau trong tuần thì bạn học xen kẽ bằng cách mỗi ngày bạn đều học mỗi kỹ năng một ít. Cách học này giúp bạn phân biệt nội dung và các chiến lược khác nhau cần cho mỗi kỹ năng.
Tuy nhiên, các bằng chứng khoa học về kỹ thuật này còn ít nên nó được xếp vào nhóm mức độ hữu dụng trung bình.
Lời kết
Tóm lại, tác giả khuyến nghị bạn nên tập thói quen tự kiểm tra và ôn tập thường xuyên, hạn chế sử dụng highlight, tóm tắt, đọc lại, mnemonics, tưởng tượng, và cân nhắc đặt câu hỏi, tự giải thích, và phân bố nội dung học xen kẽ trong ngày khi thích hợp.
Nếu bạn là độc giả thường xuyên của Đông Labs, thì tôi chắc rằng bạn là một người ham học hỏi. Tôi hy vọng bài viết ngắn này sẽ mang đến cho bạn vài ý tưởng hữu ích giúp bạn tự học hiệu quả và biến tri thức thành một món tài sản giá trị của riêng bạn.