Metacognition: Nghĩ Về Cách Bạn Nghĩ
một khái niệm giúp bạn trở thành người học chân chính
Chào bạn,
Tầm nhìn của Đông Labs là tạo ra một thế giới mà ở đó mọi người đều có một bản thiết kế cuộc đời mà mình làm chủ và mang lại cho mình niềm vui sâu sắc. Mục tiêu ngắn hạn của tụi mình là tạo ra một hệ thống phương pháp và tư duy về ghi chép và quản trị kiến thức cá nhân tốt nhất, và mục tiêu dài hạn là tạo ra một cộng đồng học tập nơi những người trưởng thành có thể theo đuổi những mục tiêu cá nhân ý nghĩa.
Chuỗi Member Showcases của cộng đồng Đông Labs dần đi đến hồi kết và cho mình thêm bằng chứng rằng tụi mình đang đi đúng hướng. Nhân dịp này, mình muốn kể cho bạn nghe về một khái niệm có liên quan mật thiết đến việc học, góp phần quan trọng giúp phân biệt một người học giấy (tức là học chỉ để trả bài hoặc chỉ vì bằng cấp) và một người học thật. Đó là metacognition, ở đây tạm dịch là siêu nhận thức.
Chúc bạn đọc vui và tận hưởng một buổi chiều thong dong!
Để hiểu về siêu nhận thức, có lẽ chúng ta cần bắt đầu với khái niệm nhận thức.
Hãy tưởng tượng bạn là một sinh viên được giao bài đọc dưới đây về cơ chế hoạt động của radar:
Radar là công nghệ phát hiện và định vị các vật thể ở xa bằng cách phản xạ sóng vô tuyến. Hiện tượng tiếng vọng âm thanh đã quen thuộc với chúng ta. Sóng âm phản xạ từ một tòa nhà hoặc vách đá sẽ truyền trở lại người quan sát sau một khoảng thời gian ngắn. Hiệu ứng này tương tự như việc bạn hét vào một hẻm núi và vài giây sau đó nghe thấy một bản sao gần như chính xác giọng nói của mình.
Radar sử dụng chính xác nguyên lý này, ngoại trừ việc các sóng liên quan là sóng vô tuyến, không phải sóng âm thanh. Sóng vô tuyến truyền đi nhanh hơn rất nhiều so với sóng âm thanh, với tốc độ 186.000 dặm mỗi giây, và có thể bao phủ những khoảng cách xa hơn nhiều. Do đó, radar chỉ đơn giản là đo thời gian giữa việc truyền sóng và sự trở lại hay tiếng vọng sau đó của chúng, rồi chuyển đổi thời gian đó thành một đại lượng đo khoảng cách.
Giả sử bạn được giao nhiệm vụ đọc hiểu đoạn trên. Việc này diễn ra như thế nào?
Quá trình nhận thức - cognitive processes
Tâm lý học giáo dục định nghĩa quá trình nhận thức (cognitive processes) là quá trình giúp bạn đạt được mục tiêu học tập (learning outcomes). Nói cách khác, để bạn đọc hiểu đoạn viết trên và hoàn thành bài kiểm tra về cơ chế hoạt động của radar, bạn cần trải qua quá trình nhận thức trọn vẹn và hiệu quả. Đó là một quá trình xử lý thông tin gồm có ba phần:
#1. Chọn lọc
Thông tin đến với bạn trước hết ở cấp độ giác quan (mắt thấy, tai nghe,…).
Trong đời sống hằng ngày, chúng ta có khả năng tiếp nhận một khối lượng vô tận thông tin mà ta sẽ quên sạch sau vài mili giây, trước khi kịp ý thức về chúng. Đó là bởi vì bộ nhớ giác quan có dung lượng cực lớn nhưng thời lượng cực ngắn. Vì vậy, nếu không có sự chú ý chọn lọc, thì cũng không có tiến trình nhận thức nào xảy ra. Nói cách khác, nếu cố gắng nhớ mọi thứ thì cũng đồng nghĩa với không nhớ (và không học) được gì cả.
#2. Sắp xếp
Nếu chọn lọc diễn ra, quá trình nhận thức tiếp tục với sắp xếp thông tin.
Sắp xếp thông tin cho phép bạn làm việc chủ động với thông tin một cách sâu sắc (deep rehearsal) để xây dựng một cấu trúc tư duy hợp lý nhằm gắn các thông tin bạn vừa tiếp nhận vào thành một khối logic và có nghĩa. Việc học thực sự bắt đầu ở đây. Ngược lại, nếu quá trình sắp xếp không diễn ra, quá trình nhận thức dần suy yếu, có chăng chỉ là sự cố gắng lặp lại nhằm duy trì thông tin lâu trong bộ nhớ (shallow rehearsal).
#3. Tổng hợp
Sau khi sắp xếp, thông tin sẽ được liên kết với kiến thức đã có bằng cách so sánh, phân tích, hoặc phản biện. Sự tổng hợp này giúp bạn làm chủ kiến thức đến mức độ có thể áp dụng kiến thức đó để giải quyết vấn đề thực tế cuộc sống hoặc công việc, chứ không chỉ giới hạn trong ngữ cảnh gốc của kiến thức đó.
Quá trình nhận thức với ba giai đoạn kể trên thoạt nhìn có vẻ tuyến tính và tạo cảm giác là nó phải xảy ra trong một phiên làm việc hoặc học tập. Tuy nhiên, điều này có thể chỉ đúng với sinh viên, học sinh, bởi vì họ là những full-time learner.
Đối với người lớn, quá trình này thực chất diễn ra qua các trải nghiệm tiếp nhận thông tin đa dạng của đời sống xã hội: một buổi sáng dạy con học, một lần xử lý khủng hoảng cảm xúc của trẻ tuổi lên ba, tham gia một khóa kỹ năng mềm, đọc vài trang sách hay, học nâng cao nghiệp vụ, một chuyến du lịch bụi khám phá vẻ đẹp quê hương, hay một buổi chiều tranh thủ đến lớp học bơi,...
Trong mỗi trải nghiệm đó, bạn không có đủ thời gian cũng như không gian tinh thần để trải qua trọn vẹn một quá trình tư duy giống như thời đi học. Bạn phải ưu tiên hành động, giải quyết vấn đề theo phương án tối ưu nhất có thể nghĩ ra và đôi khi là theo phản xạ hoặc kinh nghiệm cá nhân, và hẳn nhiên là không tối ưu. Đôi khi bạn chỉ kịp dành nguồn lực chú ý ít ỏi cuối ngày để tham gia một buổi học kỹ năng, gật gù tâm đắc, chỉ để nhận ra rằng mình đã quên 90% nội dung vào cuối buổi học.
Với những trải nghiệm nhận thức đứt quãng và không hoàn hảo như vậy, liệu có cơ may nào cho những người lớn muốn thực học?
Câu trả lời là có.
Để thực sự trở thành người học suốt đời, bất kể bạn sắm bao nhiêu vai trò trong xã hội, bạn cần nắm được một khái niệm trong tâm lý học nhận thức, có tên gọi là: siêu nhận thức (metacognition).
Metacognition: Tự thiết kế chương trình học của chính mình
Siêu nhận thức có nghĩa là nghĩ về cách bạn nghĩ. Nếu như quá trình nhận thức (cognitive processes) tập trung vào nội dung học, thì siêu nhận thức (metacognition, hay metacognitive processes) quan tâm đến cách chúng ta hình thành tri thức. Nó gồm có 4 thành phần:
Bạn biết rằng bạn biết/ không biết (metacognitive knowledge)
Bạn vừa trải qua một khoảnh khắc mà bạn nhận ra rằng bạn biết hoặc không biết điều gì (metacognitive experience). Khoảnh khắc đó có thể có tính tư duy (cognitive, thinking) hoặc cảm xúc (affective, feeling).
Bạn đặt mục tiêu cá nhân phù hợp dựa vào điều số 1 và 2 (goals)
Bạn lên kế hoạch hành động phù hợp dựa vào số điều 1, 2, và 3 (tasks/strategies)
Bây giờ chúng ta hãy quay lại ví dụ ở trên với bài đọc về cơ chế hoạt động của radar.
Giả sử, bạn đọc lơ mơ qua hết đoạn văn, chưa kịp nghĩ nhiều thì phải dừng việc đọc lại nửa chừng. Ở đây, một người học chỉ quan tâm đến nội dung học sẽ chỉ chăm chăm vào việc làm sao học cho xong nội dung đó. Nếu thất bại hoặc bị phân tâm, họ rất có thể sẽ bỏ cuộc và không bao giờ quay lại với đoạn văn đang đọc dở.
Ngược lại, một người học khác có thể nhận ra rằng mình cần quay trở lại để tiếp tục quá trình nhận thức bị bỏ dở. Trong lần đọc thứ hai này, người đó rất có khả năng sẽ trải qua một quá trình siêu nhận thức như sau:
Người đó nhận ra có một số khái niệm họ không hiểu dù ban đầu họ tưởng là mình hiểu (a metacognitive experience). Ngoài ra, họ cũng nhận ra rằng mình đã quên đến 80% những gì đã đọc trong lần đầu tiên. Và bằng kinh nghiệm và kiến thức sẵn có (metacognitive knowledge), họ không mấy ngạc nhiên, dù vẫn cảm thấy có chút bất ngờ thú vị (affective experience). Nó nhắc cho họ nhớ là ôn tập và đọc lại không có nghĩa là mất thời gian vô ích mà thực ra là một phần quan trọng của việc học (cognitive experience).
Cuối cùng, họ quyết định đặt mục tiêu sẽ dành ít nhất 30 phút để ôn tập những ghi chép của mình mỗi tuần (goals). Cụ thể là, họ sẽ xem lại các ghi chép từ những chương sách và bài báo mà họ đã đọc trong tuần, sau đó viết lại vài dòng tóm tắt bằng ngôn từ của họ dưới mỗi ghi chép (strategies).
Đây chính là quá trình siêu nhận thức diễn ra ở một người học thật.
Mình cảm thấy vô cùng biết ơn vì có thể chứng kiến chính cái quá trình như thế rất nhiều lần trong các buổi showcase thành viên ở Đông Labs Learning Community trong gần hai tháng qua. Mình vẫn còn nhớ cái cảm giác sung sướng dễ chịu của từng buổi tối mà mình ngồi trước màn hình Zoom, ngắm nhìn mọi người vui vẻ kể cho nhau những câu chuyện, không ai giống ai, nhưng lại có một điểm chung: Đó là hành trình đầy kiên nhẫn với sự học của chính mình.
Nội lực thật sự đến từ sự kiên nhẫn nhìn vào bên trong chính mình. Khi đã có nội lực này, bạn không ngại gì chấp cả thế giới trong ván cờ cuộc đời.
🗓️ Notes 2 Life Design
Nếu bạn yêu thích bài viết, hãy đăng ký hoặc giúp tụi mình chia sẻ bản tin với ai đó cần. Trong bản tin này, Tiên chia sẻ với bạn những kiến thức về khoa học hành vi, khoa học thần kinh, và tâm lý học ứng dụng để giúp bạn thiết kế một cuộc đời hạnh phúc, ý nghĩa, và sáng tạo, bắt đầu từ hôm nay.
Nếu bạn yêu thích những bài viết của Đông Labs, bạn sẽ càng hứng thú hơn với cộng đồng những người học tò mò và dũng cảm thử nghiệm cùng nhau qua từng dòng ghi chép. Một số workshop sắp tới gồm:
22/7: Showcase với nhan đề “Trở Về Thói Quen Cũ Với Tâm Thế Mới” của Linh Phượng - cô trợ lý giám đốc vốn quen ghi chép cho thiên hạ hơn là cho chính mình. Phượng tự nhận mình “là người luôn ghi chép để tổ chức, phân tích và ra quyết định và tưởng đã hiểu hết công dụng của việc viết” và sẽ kể về những phát hiện mới nhất của bạn về viết trong năm tháng qua.
28/7: Showcase của chị Giang - một giảng viên đại học được yêu mến bởi lòng yêu nghề và chất giọng ấm áp. Chị sẽ kể về hành trình hơn hai năm ghi chép trong cộng đồng Đông Labs. Showcase năm ngoái của chị đốn tim khán giả bởi những câu chuyện về con trai 5 tuổi và cách mà chị quản lý cảm xúc để trở thành người mẹ, người giảng viên tốt hơn.
26/7: Workshop “Sức Mạnh Của Ghi Chép” trong đó Tiên sẽ dẫn dắt bạn qua một hành trình bốn bước ghi chép giúp bạn thay đổi hoàn toàn cách bạn nhìn và tiếp cận với thông tin và đạt được những mục tiêu cá nhân quan trọng và ý nghĩa với bạn. (Bật mí: Workshop sẽ giới hạn số lượng 25 người, được tổ chức tại một không gian chất lừ tại trung tâm Sài Gòn, với cà phê ngon và bánh ngọt). Bạn có thể tìm hiểu và đăng ký tham gia workshop tại đây. Với những bạn không thể tham gia trực tiếp, bạn có thể đăng kí buổi ONLINE qua Zoom vào tối thứ bảy ngày 2/8.